تحقیقات حقوق شهروندی
مقایسه تطبیقی مفهوم حق در مکتب پوزیتیویسم حقوقی و مکتب حقوقی اسلام
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، تهران، ایران.
چکیده
گسترش روزافزون تجربهگرایی، علوم اجتماعی از جمله حقوق را نیز متأثر ساخته و مکتب پوزیتیویسم حقوقی را پدید آورده است. بر اساس پوزیتیویسم حقوقی کلیه مفاهیم اعم از حقوق و تکالیف قانونی الزاماً باید از فیلتر تحقیقپذیری عبور داده شوند. این اندیشه میخواهد از حقوق، علمی همانند علوم طبیعی بسازد و در مقابل مکاتب حقوقی الهی ریشه در وحی داشته و مبانی معرفت شناختی کاملاً متفاوتی دارند. محوریترین مفهوم در حال تغییر و تحول در عالم حقوق مفهوم «حق» است. این نوشتار میکوشد به روش توصیفی و تحلیلی به مقایسه تطبیقی مفهوم حق در دو مکتب پوزیتیویسم حقوقی و مکتب حقوقی اسلام بپردازد. به نظر می‌رسد پوزیتیویسم حقوقی و اسلام در محورهای منشأ و خاستگاه حق، نسبت حق با ارزشهای اخلاقی و فراقانونی و گستره و مصادیق حق تفاوت‌های جدی و بعضاً متعارضی در خصوص مفهوم مذکور وجود دارد. در پوزیتیویسم حق، در واقع همان قانون موضوعه است، ولی در اسلام قانون موضوعه باید بر اساس حق باشد. پوزیتیویستها قائل به تفکیک ارزشهای اخلاقی از قوانین بوده، ولی در اسلام قوانین اعتبار خود را از ارزشهای اخلاقی بر مبنای شرع میگیرند و گستره حقها در رویکرد اسلامی گسترده‌تر از رویکرد پوزیتیویستی است و شامل حق‌های معنوی و الهی نیز میشوند.
کلیدواژه‌ها
- قرآن کریم.
- نهج‌البلاغه.
- برونفسکی و مازلیش (1379). سنت روشنفکری در غرب از لئوناردو تا هگل. ترجمه لیلا سازگاری. تهران: آگاه.
- جاوید، محمدجواد و خسروی، محمدمهدی (1398). «تبارشناسی مبانی استدلالی حق و تکلیف و آثار آن در پوزیتیویسم حقوقی». فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، 49(3)، پاییز، صص. 735-755.
- جاویدی، مجتبی (1394). «حق طبیعی یا حق پوزیتیویستی؛ بازتعریف مفهوم «حق» در حقوق اسلامی». پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، (42)، پاییز و زمستان، صص. 115-138.
- جعفری تبریزی، محمدتقی (1392). حقوق جهانی بشر و کاوش‌های فقهی. تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
- جوادی آملی، عبدالله (1384). «مبانی کلامی حق و تکلیف». فصلنامه پژوهشی اندیشه نوین دینی، (1)، تابستان، صص. 9-28.
- جوادی آملی، عبدالله (1387). تفسیر تسنیم. قم: انتشارات اسراء.
- جوادی آملی، عبدالله (1391). فلسفه حقوق بشر. قم: اسراء.
- راسخ، محمد (1393). حق و مصلحت. تهران: نشر نی.
- رعایت جهرمی، محمد (1397). «نگرشی به مبانی دینی و اخلاقی مفهوم حق در دیدگاه کانت و علامه جعفری». حکمت و فلسفه، سال چهاردهم، (55)، صص. 7-28.
- صنمی، علی‌اصغر (1381). «فلسفههای پوزیتیویسم؛ باورها و ارزش‌ها». حوزه، سال نوزدهم، (109 و 110)، صص. 387-414.
- طباطبائی، سیدمحمدحسین (1386). ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- غمامی، سیدمحمدمهدی و عزیزی، حسین (1395). «تحلیل انتقادی رویکردهای اثباتی به قانون و بررسی موردی دیدگاههای هانس کلسن و هربرت هارت». فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، 64(1)، بهار، صص. 139-160.
- کچوییان، حسین (1385). «پوزیتیویسم و جامعه‌شناسی در ایران». نامه علوم اجتماعی، (28)، صص. 28-55.
- کلسن، هانس (1387). نظریه حقوقی ناب. ترجمه اسماعیل نعمت‌الهی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- کلی، جان (1382). تاریخ مختصر تئوری حقوقی در غرب. ترجمه محمد راسخ، تهران: انتشارات طرح نو.
- مطهری، مرتضی (1378). نظام حقوق زن در اسلام. مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران: انتشارات صدرا.
- موراوتز، توماس (1391). فلسفه حقوق: مبانی و کارکردها. ترجمه بهروز جندقی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- Bentham, Jeremy (1840). Theory of legislation, An English translation by Richard Hildreth. Boston, Weeks, Jordan Company.
- Green, Leslie & Zalta, Edward N. (ed.). (2009). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2009 ed.). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
- Hart, H. L. A. (1958). "Positivism and the Separation of Law and Morals". 71 Harvard Law Review 593, pp. 601-602.
- Himma, Kenneth Einar (2002). Inclusive Legal Positivism, in: Oxford Handbook of Jurisprudence and Philosophy of Law. edited by Jules Coleman and Scott Shapiro, Oxford: Oxford University Press.
- Hume, David (1888). A Treatise of Human Nature, Selby-Bigge. Oxford: Clarendon, 2nd edition,1888, USA.
- Hume, David (1975). Enquiries Concerning Human Understanding and Concerning the Principles of Morals, Selby-Bigge. Oxford: Clarendon, 3rd ed, USA.
- Marmor, Andrei (2005). Legal Positivism: Still Descriptive and Morally Neutral, Forthcoming in the Oxford Journal of Legal Studies. USC Legal Studies Research Paper No. 05-16.
- Raz J. (1979). The Authority of Law. Oxford: Clarendon Press.
)